Takvimler 1890 yılının Eylül ayını gösteriyordu. Fransız Louis Le Prince’in Dijon’dan bindiği tren Paris’e hakikat yola çıkmıştı. Eski bir kimyager ve teknik ressam olan Le Prince, bu tren seyahatinden iki yıl evvel bir unsur imza atmış ve dünyanın birinci hareketli sinemasını çekmeyi başarmıştı. İki saniyelik sinemada Le Prince ailesinin kimi üyeleri, o devirde yaşadıkları İngiltere’nin Leeds kentinde bulunan meskenlerinin bahçesinde gezinirken kayda alınmıştı.
Bu çekim, Thomas Edison’ın “kinetograf” isimli kamera gibisi bir aygıt icat ettiğini dünyaya duyurmasından üç yıl, Lumiere Kardeşler’in birinci ticari sinema gösterimi yapmasından ise yedi yıl evvel gerçekleşmişti.
Buna rağmen, Le Prince’in sinema tarihine katkısı, tarihin tozlu sayfaları ortasında kayboldu. Zira 1890 yılının o Eylül gününde Dijon’dan hareket eden tren Paris’e vardığında, inenler ortasında Le Prince yoktu. Le Prince bir anda ortadan kayboldu ve o günden sonra kendisinden bir daha haber alınamadı.
Kaybolduğu periyotta Le Prince hakikaten çok sıkıntı günler geçiyordu. Bir yanda borç batağına saplanmış haldeydi, alacaklıları kapısını aşındırıyordu. Öteki yanda başta Edison olmak üzere rakipleri üzerinde inanılmaz bir baskı oluşturuyordu.
EDISON MI ÖLDÜRTTÜ? İNTİHAR MI ETTİ?
Hal bu türlü olunca, Le Prince’in ortadan kaybolması birçok soru işaretine yol açtı. Edison rakibini öldürtmüş olabilir miydi? Bu bir intihar mıydı? Yoksa Le Prince’in kendisine çok fazla borcu olan erkek kardeşi Alfred, borcunu ödemek yerine ağabeyini ortadan kaldırmayı mı seçmişti?
Louis Le Prince
ABD’de 19 Nisan tarihinde raflarla buluşan bir kitap bu sorulara cevap ararken, Le Prince’in hayatına da daha yakından bakıyor. “The Man Who Invented Motion Pictures: A True Tale of Obsession, Murder and the Movies” (Hareketli Fotoğrafların Mucidi: Gerçek Bir Takıntı, Cinayet ve Sinema Hikayesi) isimli kitapta müellif Paul Fischer, ayrıntılı bir araştırmanın sonucunda Le Prince’in akıbetinin ne olduğuna dair değerli sonuçlara varıyor.
Fischer’a nazaran, Le Prince’in ortadan kaybolmasından kardeşi Alfred sorumlu. Müellif bu savını Alfred’in ağabeyinin kayıp olduğunu güvenlik güçlerine bildirmemesine, arama çalışmaları hakkında palavra söylemesine ve o devirde ABD’de yaşamakta olan eşini, Fransa’ya gidip Le Prince’i aramaktan vazgeçirmesine dayandırarak, “Katil Alfred” diyor.
Fischer, “Le Prince, gerisinde hayatına son vereceğine işaret eden mektuplar ya da notlar bırakmadı. Çalıma arkadaşları ve ailesi de kendisinde rastgele bir ümitsizlik izi göremiyordu. Üstelik geleceğe dair planlar yapmıştı, New York’a seyahat edip icadını dünyaya tanıtmak istiyordu” tabirlerini kullanıyor.
LE PRINCE’İN SİNEMA TARİHİNDEKİ YERİ NEYDİ?
Lakin Fischer’ın kitabının en değişik ögesi Le Prince’in vefatı değil. Kapsamlı araştırmalara dayanan kitap Le Prince’in hayatı kadar fotoğrafın tarihi ve sabit imajdan hareketli manzaraya geçiş uğraşlarını anlatması açısından da değerli. Fischer, “Umarım bu kitap, sinemanın icat edildiği günlerde ne olduğuna dair farklı formda düşünmemizi sağlayabilir” diyor.
Fischer’ın anlattığı bu kıssa, fotoğraf ve sinema tarihinde efsaneleşmiş isimlerle dolu. Fotoğrafın babalarından sayılan Louis Daguerre, hareket etmekte olan modellerin fotoğrafını çeken birinci kişi olan Eadweard Muybridge (Muybridge’den evvel fotoğrafı çekilen objelerin bir müddet hareketsiz durması gerekiyordu) Eastman Kodak Company’nin kurucusu George Eastman (içine emülsiyonla kaplı kağıt makaraları yerleştirilen Kodak fotoğraf makineleri, cam panellerin yerini almıştı ve çok büyük bir ilerleme kabul edilmişti) ve selüloid sineması mükemmelleştiren John Carbutt (Eastman daha sonra fotoğraf makinelerinde bunu kullanmaya başladı) bunlardan birkaçı.
Eastman (solda) ve Edison
HER ŞEYİ DEĞİŞTİREN PATENT MADDELERİ
Bu isimleri aşağı üst birbirinin çağdaşı kabul etmek mümkün. Hepsi 1840-1890 yılları ortasındaki periyotta teknolojideki inanılmaz ilerlemelerin getirilerinden yarar sağlamış beşerler. Fotoğrafın, telgrafın, buharlı makinenin, anestezinin, telefonun, elektrik ışığının ve daha birçok şeyin icadı bu periyoda denk geliyor.
Fischer, bu süratli teknolojik ilerlemenin değerli bir kısmının arkasındaki itici gücün, patent maddeleri olduğunu belirtiyor ve şöyle devam ediyor:
“Bir şey icat ettiğinizi ve bunu birinci yapan kişi olduğunuzu gösterebildiğinizde, o icadı patentleyebilirdiniz ve sizin müsaadeniz olmadan hiç kimse bu icattan para kazanamazdı. Her ilerleme bir sonraki ilerlemeyi getiriyordu zira her seferinde daha fazla gelişme kaydetmek için yeni alanlar açılıyordu ve bu ilerlemelerin her biri para manasına geliyordu.”
Muharrir Paul Fischer’a nazaran, Le Prince yaşasaydı, bugün Hollywood diye bir şey var olmayabilirdi.
Muharrir Paul Fischer’a nazaran, Le Prince yaşasaydı, bugün Hollywood diye bir şey var olmayabilirdi.
EDISON VE ASKI MÜRACAATLARI
“The Man Who Invented Motion Pictures” sayfalar boyunca bugünkü sinema sinemalarını mümkün kılan teknolojik ilerlemeleri anlatmakla birlikte, özünde bu icadın kimin hanesine yazıldığına ve bunun art planındaki türel problemlere odaklanıyor. Mevzunun günümüz bağlamında en fazla yankı uyandıracak kısmı da burası.
Çünkü nihayetinde olay dönüp dolaşıp Edison’da düğümleniyor.
Günümüzde hala kullanılan birçok aygıtın mucidi olan Edison, çağımızın teknoloji şirketi işverenlerinin 19’uncu yüzyıldaki atasıydı. Maddelerdeki boşlukları rakiplerini alt etmek için kullanma noktasında da çok başarılı olan Edison için bugün “Donald Trump ile Steve Jobs’un kombinasyonu” yakıştırması yapılıyor.
Edison’ın kullanmayı en sevdiği yasal sistemlerden biri askı başvurusuydu. Bir tıp ön patent olan askı başvurusunu yapan kişi, icadının son haliyle ilgili resmi başvuruyu yakında yapacağına dair niyet bildirmiş oluyordu. Müracaat sonucu kişi icat ettiği aygıta dair bir öncelik hakkı elde etmiş oluyordu. Edison bu mekanizmayı rakiplerini yarıştan düşürmek için kullanıyordu.
Edison’ın askı başvurusu yaptığı icatların benzerleri hakkında bir oburu müracaatta bulunduğunda, Patent Dairesi, bu başvuruyu beklemeye alıyor ve Edison’ı resmi başvuruyu yapmak için üç ayı olduğuna dair bilgilendiriyordu. Edison’ın bu mekanizmayı 120 farklı aygıt için kullandığı kayıtlarda yer alıyor.
Edison’ın hareketli manzara kaydına dair ilgisinin 1888 yılından evvel başladığına dair spekülasyonlar mevcut. Lakin o yılın Şubat ayında Eadweard Muybridge’in Edison’ın West Orange’da bulunan laboratuvarına yaptığı ziyaretin değerli bir faktör olduğu kesin. Hareketli manzara kaydı yapan “zoopraksiskop” isimli aleti geliştirmiş olan Muybridge, Edison’a bu aygıtla Edison’ın ses kaydı yapan fonograf aygıtını birleştirmeyi önerdi. Edison bu teklifi heyecan verici bulsa da reddetti. (Bunun altında zoopraksiskopun manzara kaydı için gereğince pratik ve verimli bir alet olmadığını fark etmesi de yatıyor olabilir.) Akabinde gelecekteki icatlarını korumak üzere 17 Ekim 1888’de Patent Dairesi’ne bir askı başvurusu yaptı. Müracaatta “fonografın kulak için yaptığını göz için yapacak bir cihaz” fikrinden bahsediliyordu. Bu aygıt hareket halindeki nesneleri kaydedecek sonra bu kaydı tekrar canlandırabilecekti. Edison icadını “kinetoskop” olarak isimlendirdi. Söz Yunanca “hareket” manasına gelen “kineto” ile izlemek manasına gelen “skopos”un bir ortaya gelmesinden oluşuyordu.
NE OLURSA OLSUN TARİHİ DEĞİŞTİREMEDİ
Kelamın kısası Le Prince, sinema makaraları ile tek mercekli kameranın ve tek mercekli fotoğraf makinesinin mucidi olsa da Edison’ın (bazılarının gayriahlaki bulduğu) incelikli yasal atakları sonucu bu başarısı kayda geçmedi.
Fischer, Edison’ın patent kurnazlığını günümüzün teknoloji şirketleriyle kıyaslayarak, “Edison’a atfedilen kötülüklerin birden fazla günümüzün büyük şirketlerinin uygulamalarından farklı değil” diyor ve ekliyor:
“Rakiplerini gözden düşürdü, bazen onlardan çaldı ve birden fazla vakit küçük rakiplerini açtığı davalarla batışa sürükledi. Edison’ın patent sistemini sömürmesiyle, günümüzde Disney üzere şirketlerin yüklerini kullanıp telif maddelerini kendi çıkarları için sömürmesi birçok açıdan benzerlikler gösteriyordu.”
Yeniden de tarihi değiştirmek mümkün olmadı. Le Prince’in çektiği ve günümüzde “Roundhay Garden Scene” (Roundhay Bahçesi Sahnesi) olarak bilinen iki saniyelik görüntünün bilinen en eski hareketli manzara kaydı olduğu tartışma götürmez bir gerçek. Fischer bu imajın Le Prince’n yeni teknolojiye dair niyetlerinin ve umutlarının ufak bir göstergesi olduğunu belirtiyor.
EDISON’DAN DA LUMIERE KARDEŞLER’DEN DE ÇOK FARKLI
“Roundhay Garden Scene’i izlediğimde birinci aklıma gelen şey ‘ev çekimi’ oldu” diyen Fischer şöyle devam ediyor:
“Bence bu imgeyi bu kadar sevmenin nedenlerinden biri de bu. Le Prince, sineması en başta insanları birbirine bağlayacak, anıların korunmasını sağlayacak ve sevdiklerimizi kaybettikten sonra bile anmamızı sağlayacak bir şey olarak görüyordu. Sahne beni nitekim çarptı zira o denli bir masumiyet ve kendiliğindenlik taşıyor.”
Fischer bu durumun Edison’ın ve Lumiere Kardeşler’in birinci çektiği imajlardan çok farklı olduğunu, onların bir fabrikadan çıkan emekçi kalabalığı ya da izleyiciye gerçek süratle yaklaşan bir tren örneğinde olduğu üzere, “icatlarının yeniliğini gösterecek küçük skeçler çektiğini” belirtiyor.
Fischer, “Le Prince büyük şovların kıymetli olduğunu biliyordu. Erken devir fikirleri ortasında sirkte ya da Buffalo Bill’in Yırtıcı Batı Gösterisi’nde çekim yapmak da vardı. Lakin o birinci sinema için ailesinin konutlarının bahçesinde saçma sapan yürüdüğü anları çekmeyi seçti” diyor.
Le Prince’in sinemasını çektiği konut, bugün akıl hastaları için bir tedavi ve bakım merkezi olarak kullanılıyor
LE PRINCE YAŞASAYDI…
Fischer, Le Prince’in ortadan kaybolmasının tarihin akışını değiştirmiş olabileceğini de öne sürüyor. Nasıl mı? Le Prince kaybolduktan yıllar sonra Edison patent savaşlarını kazandı ve birçok öbür şirketle birlikte bir monopol oluşturdu. Bu monopol, bütün yapımcılardan, dağıtımcılardan ve gösterimcilerden lisans fiyatı talep etmeye başladı. Bu durum bağımsız yapımcıların ABD’nin Doğu Yakası’ndan kaçıp yeni kurulmakta olan Hollywood kasabasında toplanmasına neden oldu. Pekala Le Prince hayatta olsa işler farklı olabilir miydi?
Fischer, “Eğer Le Prince yaşasaydı ve icadının denetimini kaptırmamış olsaydı, bugün Hollywood diye bir şey var olmayabilirdi” diyor ve ekliyor:
“Belki bağımsız sinema ekosistemi daha sağlıklı olacaktı. Zira Le Prince sinema kamerasının tıpkı fotoğraf makineleri üzere yaygınlaşmasını istiyormuş üzere görünüyor. Natürel çok fazla şey değişmeyebilirdi de… Lakin muhtemelen çocuklar okulda Louis Le Prince’in hayatını okuyacaktı ve sinema dünyasının New York’taki ömrü daha uzun olacaktı.”
Nikola Tesla
Edison’ın patent kurnazlığına dair en bilinen ayrıntılardan biri de Nikola Tesla’yla olan bağı. Tesla’nın son yıllarda süratle büyüyen hayran kitlesi, Edison’ın Sırp mucidin fikirlerini sömürüp patentleyerek haksız yarar ve prestij elde ettiğini öne sürüyor. Neredeyse bir tanınan kültür öğesi haline gelen bu rekabetin kökeninde elektriğin yaygınlaşması yatıyor. Kısaca özetlememiz gerekirse, 28 yaşındaki Tesla, 1884’te ülkesinden New York’a göçtü ve o sırada 37 yaşında olan Edison’ın yanında asistan olarak çalışmaya başladı. O periyotta Edison kendi laboratuvarını kurmuş ve Edison Aydınlatma Şirketi’ni hayata geçirmişti. Bir yıl sonra Tesla, Edison’ın yanından ayrılıp kendi aydınlata şirketini kurmak için adımlar attı. Onun kullandığı sistem, dalgalı akımla çalışan indüksiyon motorları prensibine dayanıyordu. İki devin ortasını açan olay, ABD’nin kozmik elektrik akım standardının belirlenmesi noktasında yaşandı. Edison, yaygın kullanılan gerçek akımı (DC) tercih ediyordu (ve patentleri sayesinde bu sistem üzerinden makbul ölçüde para kazanıyordu). Fakat hakikat akımın bir dezavantajı vardı: Güç santrallerinden çıkan düşük voltajı yüksek voltaj nakil çizgilerine dönüştürmek ve uzak yerlere iletmek çok zordu. Bu nedenle kentlere yakın noktalarda çok sayıda küçük santral kurulması gerekiyordu. Tesla’nın dalgalı akım (AC) sistemi bu sorunu çözdü. Transformatörler aracılığıyla voltajlar yükseltilip düşürülebiliyor, güç santralleri kilometrelerce uzakta olsa bile elektrik basitçe iletilebiliyordu. Tesla patentlerini George Westinghouse’a sattı o da AC sistemini Edison’ınkine rakip olarak tanıttı. Bu “akım savaşları” hakikaten bir müddetliğine ikilinin ortasını açtı. Edison, DC için reklam kampanyaları başlattı, hatta Topsy ismindeki bir filin insanların gözü önünde AC ile çarpılmasını sağlayarak kamuoyunu şekillendirmeye çalıştı. Lakin savaş kısa sürdü ve Edison kaybetti. 1893 yılında Westinghouse Dünya Fuarı’nın elektriğini sağlama ihalesini kazandı. 1896’da General Electric, DC’den AC’ye geçti. AC vakitle ABD’deki baskın sistem haline geldi. Tesla ise kısa vakit içinde yeni icatlara yelken açtı. 1892’de Londra’da üniversitede ders veriyor ve bir radyo fikri üzerinde çalışıyordu. Tarihçiler bu uyuşmazlığın epik bir savaş değil, iş dünyasında sık sık yaşanan sıradan bir sürtüşme olduğunu ve bugün anlatıldığı kadar büyük olmadığını belirtiyor. Tesla hakkında bir kitabı da bulunan W. Bernard Carlson, “Edison, Tesla’yı endişelendirmiyordu. Bilakis yanında çalıştığı devirde onu idolleştirmişti. Sonlanmıştı ancak bu anlatıldığı üzere ömür uzunluğu süren bir düşmanlık değildi” diyor. Tesla’nın biyografisini yazmış birçok tarihçi Sırp mucidin asıl rakibinin kendisinin çalışmalarından faydalanarak radyoyu “icat eden” Guglielmo Marconi, olduğunu belirtiyor.
The Daily Beast’in “He Shot the World’s First Motion Picture—and Then Disappeared Forever”, Vox’un “Tesla vs. Edison — and what the never-ending battle says about us” ve Library of Congress’in “Origins of Motion Pictures” başlıklı içeriklerinden derlenmiştir.
