Yıllardan 1972, aylardan Haziran… Vietnam’ın güneyinde Trang Bang isminde ufacık bir köy. Farklı yaşlarda dört-beş tane çocuk. Tahminen kardeşler, tahminen de kuzen… Büyükleri onları etraflarında yaşanan dehşetten mümkün olduğunca uzak tutmaya çalışıyor. Karınları tok, keyifleri yerinde. Kahkahalar içinde ip atlıyorlar, kovalamaca oynuyorlar.
Sonra bir gümbürtü… Kulakları sağır edecek kadar kuvvetli bir uçak sesi… Bir an sonra sesin kaynağı da görünüyor; alçaktan uçan kocaman bir savaş uçağı. Ve akabinde gelen patlamalar, koyu duman ve dayanılmaz bir acı…
Kim Phuc Phan Thi’nin 8 Haziran 1972 gününe ait hatırladıkları bu halde. Kim Phuc o sırada 9 yaşındaydı, bir tapınağın avlusunda sevinç içinde oynayan çocuklardan biriydi. Ve o gürültücü savaş uçağı Kim Phuc’un hayatını bir daha asla eskisi üzere olmayacak formda değiştirdi.
Geçtiğimiz günlerde New York Times için kaleme aldığı yazısında, “Ne kadar süratli koşarsanız koşun, napalm bedeninize yapışır, fecî yanıklara ve bir ömür uzunluğu sürecek acılara neden olur” diyen Kim Phuc şöyle devam etti:
“Koştuğumu ve ‘Çok sıcak, çok sıcak!’ diye çığlıklar attığımı hatırlamıyorum. Lakin çekilen görüntü imgelerine ve diğerlerinin hatırladıklarına bakılırsa, bunları yapmışım.”
Peki sonra?
“Muhtemelen o gün çekilmiş fotoğrafımı görmüşsünüzdür. Acı içinde çığlık atan kolları iki yana açılmış çırılçıplak bir çocuk. Associated Press haber ajansı için çalışan Güney Vietnamlı fotoğrafçı Nick Ut’un çektiği o fotoğraf dünyanın dört bir yanında gazetelerin birinci sayfalarında kullanıldı, Pulitzer Ödülü’ne layık görüldü ve vakitle Vietnam Savaşı’nın en ünlü karelerinden biri haline geldi.”
Nick Ut’un fotoğrafı 13 Haziran 1972 tarihli Hürriyet’in birinci sayfasında bu biçimde yer aldı. Fotoğraf altında, “Ortadaki küçük kız çocuğu napalm etkisiyle tutuşan elbiselerini yırtarak çıkarmış ve sırtı yanık içinde dehşetten ve acıdan ağlayarak kaçmaya çalışıyor” deniyordu.
* * * * *
Nick Ut (ya da Vietnamca ismiyle Huynh Cong Ut) için fotomuhabirlik bir aile mesleğiydi. Ağabeyi Huynh Thanh My de onun üzere Associated Press’te çalışmıştı. Mesleğin en büyüklerinden Horst Faas tarafından yetiştirilen My, küçük kardeşine fotoğraf makinesinin nasıl kullanılacağını öğreten kişiydi. Alanda misyon yaptığı sırada bir çatışmada vurulup ölmeden evvel kardeşine, “Umarım bir gün savaşı durduran bir fotoğrafın olur” demişti.
Faas, Nick Ut’un ağabeyinin müsaadeden gitme fikrine şiddetle karşıydı. “Ben bir daha anneni arayıp ‘İkinci oğlunuzu da kaybettik’ diyemem” diyordu lakin Ut karşı karşıya olduğu riskin farkındaydı ve seçimini yapmıştı bir kez…
1 Kasım 1955 ile 30 Nisan 1975 tarihleri ortasında Vietnam, Kamboçya, Laos, Güney Çin Denizi ve Tayland Körfezi’ni kaplayan geniş bir alanda, Güney Vietnam güçlerini destekleyen ABD ordusu napalm, beyaz fosfor, göz yaşartıcı gaz, kimyasal silahlar ve misket bombası üzere bugün savaş kurallarına ters kabul edilen çok sayıda silah kullandı. Kuzey Vietnam ile Viet Kong/PRG’nin zaferiyle ve komünistlerin Güney Vietnam’ın denetimini de ele geçirmesiyle sonuçlanan savaş, çok büyük bir mülteci krizinin yanı sıra Kamboçya’daki müthiş soykırım ile Üçüncü Hindiçin Savaşı’nı tetikledi.
7 Haziran günü, Saygon’un 50 kilometre kadar kuzeybatısında bulunan Trang Bang köyünde çatışmalar yaşandığını duydu Ut. Sonrasını Washington Post için kaleme aldığı satırlarında şöyle anlattı:
“Ertesi sabah Trang Bang’e yaptığım seyahate dair hala çok net imgeler var hafızamda. Yol kenarında yatan cesetler ve bölgeden kaçan yüzlerce mülteci gördüm. Nihayet günler süren hava taarruzları sonucu harap olmuş bir köye ulaştım. Köyün sakinleri daima çatışmalardan o kadar bıkmıştı ki konutlarını terk edip sokaklarda, köprü altlarında, bulabildikleri sakin nokta neresi varsa orada yaşamaya başlamışlardı.
“Öğlen olduğu sırada, gereksinimim olan fotoğrafları çektiğimi düşünüyordum. Oradan ayrılmaya hazırlanırken, Güney Vietnamlı bir askerin bir küme binanın yakınına amaç işareti olarak kullanılan bir sarı duman bombası attığını gördüm. Fotoğraf makinemi elime aldım ve birkaç saniye içinde bir uçağın köyün üzerine dört napalm bombası bırakmasını görüntüledim.
Ut’un bombalar patladığı anda yakaladığı bir kare
“Bombalar patladığında yaralı olup olmadığını bilmiyorduk. Bütün sabah, köy boş üzere görünmüştü fakat meğerse çok sayıda insan tapınakta saklanıyormuş.
“Biraz yaklaşınca insanların napalmdan kaçtığını gördük. Ben sol bacağı çok kötü yanmış bir bayan görünce dehşete düştüm. Yaşlı bir bayanın taşıdığı ve kameramın önünde ölen bir bebekle bir öbür bayanın taşıdığı derileri soyulmakta olan küçük oğlan gözlerimin önünden gitmiyor.
“Sonra bir çocuk sesi duydum. ‘Çok sıcak! Çok sıcak!’ diye bağırıyordu. Fotoğraf makinemin objektifinden bakınca çocuğu gördüm. Üzerindeki elbiseleri koparırcasına çıkarıyor ve bana gerçek koşuyordu. Onun fotoğraflarını çekmeye başladım.
“Daha sonra kız, erkek kardeşine seslendi. Ölmekte olduğunu sanıyor ve su istiyordu. Makinemi çabucak bir kenara bıraktım ve kızın yardımına koştum. Bunun fotoğraf çekmekten daha kıymetli olduğunu biliyordum. Mataramı çıkarıp kıza su içirdim, kalanını da soğusun diye bedenine döktüm. Fakat bu canını daha çok yaktı. İnsanların bedenlerinde derin yanıklar olduğunda üzerine su dökmenin yanlış olduğunu o vakitler bilmiyordum.
“Halen şoktaydım, çığlıklar başımı karıştırıyordu fakat tüm çocukları ajansa ilişkin minibüse bindirmeyi başardım. Hepsini en yakın hastane olan Cu Chi’ye götürdüm. Kız daima ‘Ölüyorum! Ölüyor muyum?’ diye ağlıyordu. Minibüsümde can vereceğinden emindim.
“Hastaneye gittiğimizde kızın isminin Kim Phuc Phan Thi olduğunu öğrendim. Bedeninin yüzde 30’unda üçüncü derece yanıklar vardı. Hekimler hastaneye götürülen yaralı asker ve sivillerin yükü altında ezilmiş haldeydi. O yüzden en başta Kim Phuc’u almak istemediler ve onu Saygon’daki daha büyük bir hastaneye götürmemi söylediler fakat ben derhal müdahale edilmezse öleceğini biliyordum. Tabiplere basın kartımı gösterip, ‘Çocuklardan biri ölürse bunu bütün dünyaya duyururum’ dedim. Onun üzerine Kim Phuc’u içeri aldılar. Bu kararımdan asla kuşku etmedim.
“Durumu stabile dönünce Saygon’daki çocuk hastanesinin yanık ünitesine nakledildi. Fakat Kim Phuc’un akında aldığı tek yara yanıkları değildi. İki yeğeni hayatını kaybetmişti, erkek kardeşlerinden biri de ağır yaralanmıştı.
“Bir yıl boyunca yanık ünitesinde tedavi gördükten sonra Kim Phuc’a bir günlüğüne ailesinin yanına gitme müsaadesi çıktı. Ben de o gün ziyaretine gittim. Ona oyuncaklar, kitaplar, meyveler, pastalar götürdüm. Ailesinin meskeni yıkılmıştı fakat Kim Phuc gülümsüyordu. Onu tekrar ailesiyle birlikte görmek, köydeki çocuklarla oynadığına şahit olmak çok hoştu.”
Nick Ut’un hastaneden müsaadeli çıkan küçük kızı ziyarete gittiği günden kalma bir kare…
Nick Ut’un hastaneden müsaadeli çıkan küçük kızı ziyarete gittiği günden kalma bir kare…
* * * * *
Bugün 59 yaşında olan Kim Phuc’un gözünde Nick Ut’un kıymeti apayrı. “Nick o fotoğrafla ömrümü değiştirdi. Ancak birebir vakitte hayatımı da kurtardı” diyen Kim Phuc, Ut’un fotoğrafı çektikten sonra makinesini bir kenara koyduğunu, kendisini beni bir battaniyeye sardığını ve tıbbi yardım alabilmesi için oradan süratle götürdüğünü hatırladığını anlattı.
Ne var ki Kim Phuc yazısında, “Ona sonsuza kadar minnettarım” dese de durum o kadar da kolay değildi. Neden mi? Yeniden kendisinden dinleyelim…
“Ama bazen ondan nefret ettiğimi hatırlıyorum. O fotoğraftan nefret ederek büyüdüm. Kendi kendime ‘Ben küçücük bir kızım. Çıplağım. Neden o fotoğrafı çekti ki? Neden annem babam beni korumadı? Neden o fotoğrafı yayımladı? Neden kardeşlerim ve kuzenlerim giyinikken tek çıplak çocuk benim?’ diyordum. Kendimi nahoş hissediyordum ve utanıyordum.
“Büyüme çağındayken vakit zaman ortadan kaybolmayı diliyordum. Bunun sebebi yalnızca yaralarım ve daima yaşadığım kronik ağrılarım değil birebir vakitte bedenimdeki bozulmanın yarattığı utanç ve mahcubiyetti. Yara izlerimi giysilerimin gerisine saklamaya çalışıyordum. Vahim bir dertle ve depresyonla yaşıyordum. Okuldaki çocuklar benden kaçıyordu. Komşular ve bir yere kadar ailem için bir acıma objesi olmuştum. Büyüdükçe, kimsenin beni sevmeyeceğini düşünüyordum.
“Bu ortada fotoğrafın ünü günden güne artıyor, özel hayatımı ve duygusal ömrümü sürdürmeyi gitgide zorlaştırıyordu. 1980’lerin başında basına sayısız röportaj verdim, başbakanlarla ve öbür başkanlarla görüştüm. Hepsi de o fotoğrafta ve benim yaşadıklarımda bir mana arıyordu. Yolda koşan çocuk, savaşın dehşetinin sembollerinden biri haline geldi. Gerçek kişi ise onları gölgelerden izliyor ve ‘Ya hasarlı bir insan olduğum açığa çıkarsa’ endişesiyle yaşıyordu.”
‘Napalm Kızı’ 2015’te yara izlerinden kurtulmak için lazer tedavisine girmeden evvel…
* * * * *
Saygon 1975’te düştü; Kim Phuc ile Ut, 1989 yılına kadar bir daha hiç görüşmedi. O yıl Ut, Küba’ya bir vazife için gönderilmişti, Kim Phuc ise buraya İspanyolca öğrenmek ve farmakoloji eğitimi almak için gelmiş bir öğrenciydi. Kim Phuc o sırada daha sonra eşi olacak Toan isimli genç adamla nişanlıydı ve nihayet “Kimse beni sevmeyecek” inancından kurtulmayı başarmıştı.
Ut’un aktardığına nazaran, ikisi de taraf değiştirmek ve komünist olmayan bir ülkede yaşamak istiyordu. Düğünlerinin akabinde bir arkadaşları Moskova’ya balayına gitmeleri için biraz maddi dayanak verince aradıkları fırsata kavuştular. Uçak Küba’ya dönerken Kanada’da yakıt ikmali için durunca uçaktan indiler ve kendilerini durduran gümrük görevlilerine “Biz taraf değiştiriyoruz” dediler. Kanadalılar başta çifti içeri almayı reddetti ancak karşılarındaki bayanın o ünlü fotoğraftaki kız çocuğu olduğunu anladıklarında hem Kim Phuc’a hem de nişanlısına sığınma hakkı tanıdılar.
Kim Phuc bugün eşi ve iki çocuğuyla birlikte Toronto’da yaşıyor. Bir yandan UNESCO uygun niyet elçisi olarak çalışıyor, bir yandan da kendi kurduğu vakıf ile dünyanın dört bir yanında savaştan ziyan görmüş çocuklara dayanak olmaya çabalıyor. Konutunun dört bir yanında savaşla ilgili kitaplar var ancak savaş fotoğrafları görmek istemiyor. Yaşadığı kâbusu hatırlatacak bir şeye katlanamıyor.
Kim Phuc Phan Thi ve eşi Toan Huy Bui
Ut’un çektiği fotoğraftan başta nefret etmiş olsa da Kim Phuc o fotoğraf sayesinde hayatının maksadını bulduğunu düşünüyor. Bu durumu New York Times’daki yazısında şöyle anlattı:
“Fotoğraflar tarif gereği vakitte bir anı dondurur. Lakin o fotoğraflardaki hayatta kalmış insanların, bilhassa de çocukların bir halde hayatlarına devam etmeleri gerekir. Biz sembol değiliz, insanız. Bizim iş, sevecek beşerler, kucaklayacak toplumlar, öğrenecek ve üzerimize düşülecek yerler bulmamız gerek.
“Ben fakat yetişkinliğimde Kanada’ya sığındıktan sonra huzuru bulmaya ve hayatımın maksadını idrak etmeye başladım. Bir vakıf kurulmasına katkıda bulundum ve savaşın yıktığı ülkelere seyahat ederek savaş kurbanı çocuklara tıbbi ve ruhsal yardım sağlamaya başladım.
“Bir beşerinin köyünün bombalanması, konutunun harap olması, aile üyelerinin vefatına şahit olması, sokaklarda günahsız sivillerin cansız vücutlarının yatması nasıl bir şeydir biliyorum. Bunlar Vietnam’dan gelen sayısız imajla anıtlaştı. Ne berbat ki her yerdeki savaşların imajları de Vietnam’la birebir; bugün Ukrayna’da olduğu üzere değerli insan hayatlarının mahvoluşunu gösteriyorlar.
“Ben savaşın sonuçlarını bedenimde taşıyorum. Ne fizikî ne de zihinse yara izlerini ardınızda bırakamıyorsunuz. Şu an 9 yaşımdayken çekilen o fotoğrafımın gücü için minnettarım. Zar sıkıntı hatırladığım dehşetim evrenselleşti. O vakitler barışın sembolü olduğum için gurur duyuyorum. O kişiyi benimsemem çok vaktimi aldı. Lakin 50 yıl sonra diyebilirim ki, fotoğrafın benim için yarattığı zorluklara rağmen, Nick o anı ölümsüzleştirdiği için minnettarım. O fotoğraf ebediyen insanlığın kadir olduğu ismi anılmaz kötülükleri hatırlatacak…”
Ut, Phan Thi ile yazgılarının çözülmemek üzere birbirine bağlandığını belirterek, “Bugün hala onu ailem üzere görüyorum. Bana ‘amca’ diyor, sık sık konuşuyoruz. Lakin tanışmamıza vesile olan şartlardan her vakit nefret edeceğim” tabirlerini kullandı.
Ut, Phan Thi ile yazgılarının çözülmemek üzere birbirine bağlandığını belirterek, “Bugün hala onu ailem üzere görüyorum. Bana ‘amca’ diyor, sık sık konuşuyoruz. Lakin tanışmamıza vesile olan şartlardan her vakit nefret edeceğim” tabirlerini kullandı.
Birkaç yıl evvel emekli olan Ut ise ağabeyinin fotoğrafın toplumsal adalet davasına hizmet edebileceği fikrinden ilham alsa da mesleğinin en başlarında, bir görselin bu kadar güçlü olabileceğinden şüpheliydi. Ancak günümüzde tıpkı fikirde değil.
Washington Post’a yazdığı yazıda şu satırlara yer verdi Ut: “Bugün birçok kişi Vietnam Savaşı’nın sonunun gelişini ‘Napalm Kızı’ fotoğrafımın hızlandırdığını düşünüyor. Kesin olarak bildiğim bir şey var ki bu fotoğraf yıkımın ve mevtin ortasında çırılçıplak koşan bir kız çocuğu üzerinden savaşın mutlak dehşetini yansıtıyor.”
Ukrayna’da savaşın birinci gününden bu yana canla başla çalışan fotoğrafçı James Nachtwey ile Associated Press muhabirleri Felipe Dana, Mstyslav Chernov ve Evgeniy Maloletka’nın işlerinin de emsal bir fonksiyonu yerine getirdiğini belirten Ut, “Rusya’nın işgalinin dehşet verici sonuçlarını ve pak sivillere yönelik vicdanlara sığmayacak muameleyi gün ışığına çıkardılar” tabirlerini kullandı ve ekledi:
“Savaşın yarattığı dehşeti kendi gözünüzle görmek, çok az kişinin deneyimleyebileceği bir bakış açısı sağlıyor. Öbür yandan vefatın ve savaşın yıkımının orta yerinde insanlığın dirayeti ışıldıyor. Ne vakit bu güç vakitlerde vatandaşlarına dayanak olan Ukraynalıların bir fotoğrafını görsem, bunu hatırlıyorum.
Maloletka’nın Mariupol’da bir bayan doğum hastanesinde çektiği bu kareler de sembolleşti
“Umuyorum bir gün Rus askerler yardıma muhtaç bir pak Ukraynalı kıza denk gelirler ve benim bir vakitler yaptığım üzere, silahlarını bırakıp o beşere kol kanat gererler.
“Fotoğrafımdan ve dünyanın dört bir yanında yarattığı hislerden ve diyalogdan gurur duyuyorum. Gerçeğe duyulan gereksinim devam ediyor. Şayet tek bir fotoğraf bile fark yaratabilir hatta savaşı bitirmeye yardımcı olabilirse, o vakit şu an yapmakta olduğumuz işin her zamanki kadar hayati değerde olduğunu söyleyebiliriz.”
New York Times’ın “It’s Been 50 Years. I Am Not ‘Napalm Girl’ Anymore.” ve Washington Post’un “A single photo can change the world. I know, because I took one that did.” başlıklı haberlerinden derlenmiştir.
