Dünyanın gözü kulağı günlerdir Ukrayna’da. Lakin dünya üzerinde bir coğrafya var ki 8000 kilometre uzakta olsa da Ukrayna’da yaşanan her patlamanın sarsıntısını temellerinde hissediyor. O coğrafya Tayvan ve Tayvanlılar Rusya’nın müttefiki Çin’in de misal bir operasyon başlatıp adayı işgal etmesinden telaş ediyor.
Aktüel durumun detaylarına girmeden evvel Çin-Tayvan probleminin öncesine bir bakalım. Tarih kitaplarına nazaran, Xinhai İhtilali’yle 2000 yıldır karar süren Qing hanedanının yıkılmasının akabinde 1 Aralık 1912’de Sun Yat-sen liderliğinde Çin Cumhuriyeti kuruldu. Bu cumhuriyetin hudutları hem Çin anakarasını hem de Tayvan adasını kapsıyordu. Bir müddet sonra patlak veren Çin İç Savaşı nedeniyle Çin Cumhuriyeti’nin hükümet merkezi Tayvan adasına taşındı. Akabinde 1 Ekim 1949’da Çin Komünist İhtilali’nin sonucu olarak Çin Halk Cumhuriyeti kuruldu. Chiang Kai-shek’in kapitalizm yanlısı “Milliyetçi Hükümeti” ise Tayvan’a çekildi.
Resmi ismi hala Çin Cumhuriyeti olan Tayvan, Çin anakarasının da kendi toprağı olduğunu savunuyor. Çin Halk Cumhuriyeti de Tayvan Boğazı’nın iki yanındaki toprakların da Çin’e ilişkin olduğu temeline dayanan “tek Çin” prensibi doğrultusunda Tayvan üzerinde hak argüman ediyor. Lakin Tayvan’da yaşayıp da kendini Çinli hissedenlerin sayısı epey az. Hakikaten sonuçları 2020 yılında Ulusal Chengchi Üniversitesi tarafından açıklanan bir araştırmada, adada yaşayanların yüzde 64’ünü kendisini yalnızca Tayvanlı olarak tanımlıyordu. Çinli olduğunu söyleyenlerin oranı ise sadece yüzde 3’tü. Dahası Çin Komünist Partisi’nin 1949’dan bu yana ada üzerinde denetim sağladığı rastgele bir periyot de bulunmuyor.
Tayvan’ı bağımsız bir ülke olarak tanıyan Birleşmiş Milletler (BM) üyelerinin sayısı yalnızca 14. 50’den fazla ülkenin de çeşitli temsilcilik ofisleri ve konsolosluklar aracılığıyla Tayvan’la gayri resmi bağları bulunuyor. BM’deki ve başka çokuluslu örgütlerdeki iştiraki epey sonlu olan Tayvan’ın Çin’in tesiriyle “diplomatik yalnızlığa” zorlandığı da yaygın bir yorum.
Tayvan’da yaşayan Ukraynalıların Moskova Uyum Ofisi önündeki protestosuna Tayvanlılar da dayanak verdi
UKRAYNA’YA BİRİNCİ DAYANAK VERENLERDEN BİRİ TAYVAN OLDU
Yakın vakte kadar çok uluslu bir savaşın yaşanması muhtemel noktalardan biri kabul edilen, memleketler arası kamuoyunda biraz da abartıyla “dünyanın en tehlikeli yeri” olarak nitelendirilen Tayvan’ın halkı ve yöneticileri, Rusya’nın geçen hafta başlattığı Ukrayna operasyonunu büyük bir tasayla izliyor. İşgal haberlerinin gelmesinin akabinde Tayvan cephesinden yapılan açıklamalarda, Ukrayna’ya takviye bildirileri lisana getirildi ve Rusya’ya çeşitli ekonomik yaptırımlar uygulanacağı belirtildi. Lider Tsai Ing-wen, Tayvan’ın “Çin’den gelen askeri tehditleri ve korkutmalar” düşünüldüğünde Ukrayna’nın durumu ile empati kurabileceğini” belirtti. Lider Yardımcısı Lai Ching-te de yaptığı açıklamada, “Kendi mukadderatını tayin unsuru, kaba kuvvetle silinemez” dedi.
Öbür yandan Pekin’in kendini gereğince güçlü hissettiği ve dünyanın Ukrayna’ya odaklanmasını fırsat bilip bir atak yapabileceğine dair spekülasyonlar da lisana getiriliyor. Örneğin Tayvan Dışişleri Bakanı bu ay başlarında yaptığı bir açıklamada, “Çin Tayvan’a karşı askeri güç kullanmayı her an düşünebilir” dedi.
Pekin’in Batı’nın Ukrayna konusunda Rusya’ya verdiği yansıyı yakından izleyip ona nazaran durum alacağı da dillendirilen yorumlar ortasında. ABD Dışişleri Bakanı Antony Blinken da Şubat başlarında Avustralya’ya yaptığı ziyarette, dolaylı yoldan bu hususa değinerek, “Batı’nın Rusya’ya verdiği yansıyı dünyanın öbür ucunda izleyen öbürleri da olduğunu” söylemişti. Son olarak İngiltere Başbakanı Boris Johnson 19 Şubat günü “Ukrayna tehlikeye atılırsa, yaratacağı şok tüm dünyada yargılanır” derken bilhassa Tayvan’a vurgu yaptı.
Çin Dışişleri Sözcüsü Hua Chunying
ÇİN “TAYVAN, UKRAYNA DEĞİLDİR” DİYOR
Çin, Rusya’nın NATO kaynaklı güvenlik tehditleriyle ilgili telaşlarına sempatiyle yaklaşıyor. İki ülke “Batı’nın içişlerine karışması” olarak gördükleri problemler karşısında da ortak bir tutum sergiliyor. Hatta bir hafta evvel iki ülkenin önderi bir ortaya gelerek, bu iştirakin gücünü dünyaya bir sefer daha gösterdi.
Fakat Çin’in dış siyasetinin temelini ulusal egemenlik prensibi ve dışarıdan müdahalenin engellenmesi oluşturuyor. Çin, Hong Kong, Şincan, Tibet üzere bölgelerdeki siyasi hareketleri ayrılıkçılık olarak görüyor ve milletlerarası kamuoyunun “temel insan hakları ihlalleri” tenkitlerini içişlerine müdahale olarak kabul ediyor. Hasebiyle Ukrayna sonları içine bulunan Donbas bölgesindeki ayrılıkçı Luhansk Halk Cumhuriyeti ile Donetsk Halk Cumhuriyeti’nin bağımsızlığını tanımış olması ve buralarda yaşayan etnik Rusların insan haklarının ihlal edildiği gerekçesiyle bölgeye “barış gücü” göndermiş olması Çin’in siyasetine karşıt görünüyor.
Çin Dışişleri Bakan Yardımcısı Hua Chunying’e geçen çarşamba günü düzenlediği basın toplantısında bu çelişki soruldu. Hua, Pekin’in Ukrayna konusunda ulusal egemenlik ve toprak bütünlüğü prensiplerine muhalif bir duruş benimseyip benimsemediği sorusu üzerine, “Bu savlar makus niyetlidir ya da sıkıntıları kasıtlı olarak çarpıtmaktadır” demişti.
Bir evvelki gün de Bakanlık Sözcüsü Wang Wenbin, Tayvan ile Ukrayna’daki durum ortasında kıymetli farklar olduğunu vurguladı ve şöyle konuştu:
“Tayvan, Ukrayna değildir. Tayvan her vakit Çin’in vazgeçilemez bir modülü olmuştur. Bu tartışma konusu olmayan hukuksal ve tarihi bir gerçektir. ‘Tek Çin’ prensibi milletlerarası ilgilere hâkim olan, kozmik seviyede kabul edilmiş bir normdur.”
Öteki yandan Putin de bu ay başlarında Rusya’nın Pekin’in tek Çin unsuruna verdiği takviyesi yineledi ve bağımsız Tayvan fikrine karşı çıktı, lakin askeri güç kullanımına da sıcak yaklaşmadı. Putin Ekim ayında yaptığı bir açıklamada da Tayvan’ın Çin ordusu tarafından işgal edilme riskinin çok büyük olmadığını söylemişti. “Bence Çin’in güç kullanmasına gerek yok” diyen Putin, ortak çıkarların ada ile anakarayı birlikte hareket etmeye iteceğini savunmuştu.
Tayvan önderi Tsai
ÇİN DEVLET LİDERİ İÇİN KRİTİK BİR YIL
Bütün bu açıklamalar bir yana, Tayvan Boğazı geçen haftayı hareketli geçirdi. Çarşamba günü Lider Tsai, Tayvan’ın askeri ve ulusal güvenlik aygıtlarına savunma, izleme ve erken ikaz sistemlerinin güçlendirilmesi ve bilişsel savaşa karşı geliştirilmiş sofistike cevapların sağlamlaştırılması buyruğunu verdi. Perşembe günü de Pekin, Tayvan hava alanına 9 savaş uçağı gönderdi. Aslında bu sortiler iki yıldır neredeyse her gün yaşanıyor lakin tek seferde 9 uçağın birden gönderilmiş olması dikkat alımlı.
Batılı analistler ise Çin’in yakın vakitte bir askeri operasyon düzenlemesini beklemiyor. Çünkü 2022 Çin Devlet Lideri Xi Jinping için hassas bir devir. Zira beş yılda bir yapılan Komünist Parti Ulusal Kongresi yaklaşıyor. Xi, Ekim ayında yapılacak kongrede bir sefer daha parti önderi seçilirse üç periyot iktidarda kalarak ismini tarihe yazdırmış olacak. Tayvan’ın Ukrayna’ya kıyasla savunulması daha kolay bir coğrafya olduğunu da gözeten Çin idaresi, bu kritik devirde rastgele bir fiyasko riskine girmek istemiyor.
Londra Üniversitesi SOAS Çin Enstitüsü Yöneticisi Steve Tsang da CNN International’a yaptığı açıklamada, misal bir noktaya dikkat çekti. “Çin’in bu yıl Tayvan’a karşı güç kullanacağına inanmıyorum” diyen Tsang, “Başarılı olmayan bir askeri macera, Xi’nin üçüncü devrine pek yarar sağlamayacaktır. Bir başarısızlık yaşanması durumunda ise üçüncü periyot seçilme bahtı büsbütün ortadan kalkabilir” yorumunu yaptı.
Brookings Enstitüsü’nde Çin ve Asya bölgesi üzerine araştırmalar yapan Ryan Hass ise Guardian’a, “Çin’in başkanları boğazın iki yakasının birleşmesi konusunda vakit avantajının kendilerinde olduğunu vurgulamayı sürdürüyor. Eğilimler Çin’in tarafında” diye konuştu ve ekledi: “Bu, çalkantılı bir periyotta statükoyu korumak ismine yeterli bir münasebet.”
Fakat Tayvan’da yaşayan Çin uzmanı J. Michael Cole, Putin ve Xi kelam konusu olduğunda, kararların her vakit rasyonel bir biçimde alınmadığını belirterek şöyle konuştu: “Bizim açımızdan bakıldığında büyük yaptırım tehditlerine rağmen savaş açmak irrasyonel görünüyor fakat hayal edilemeyecek şeyler mümkün olabilir.”
Putin Kış Olimpiyatları’nın açılışı için Pekin’deydi
ABD İÇİN DE TAYVAN İLE UKRAYNA BİR DEĞİL
Tayvan, son yıllarda ABD’den milyarlarca dolar bedelinde silah almış olsa da ordusunun Çin’le uzunluk ölçüşebilmesi imkânsız. Geçen hafta Ukrayna’da gördüğümüz kentlerdeki sivillerin eğitilmesine yönelik programlar da Tayvan’da şimdi deneme etabında. Münasebetiyle rastgele bir operasyon halinde Tayvanlıların dışarıdan gelecek dayanağa muhtaç olduğu ortada.
Öte yandan ABD üzere Batılı güçler nezdinde Tayvan’ın stratejik ve ekonomik ehemmiyeti, Ukrayna’ya kıyasla çok daha üst sıralarda. (Örneğin dijital aletlerde kullanılan ileri düzey çiplerin neredeyse tamamını ve kolay çiplerin büyük bir kısmını tek başına Tayvanlı bir şirket üretiyor. Yaz aylarında bu şirketin yaşadığı zahmetler, otomotiv ve teknoloji bölümlerindeki tedarik zincirlerine ağır darbeler vurmuştu.)
Harvard Üniversitesi bünyesinde bulunan Fairbank Çin Çalışmaları Merkezi araştırmacılarından Lev Nachman ise CNN’e yaptığı açıklamada, “ABD’nin Ukrayna’ya vereceği yanıt ile Tayvan’a vereceği karşılık tıpkı olmayacak. Zira Tayvan’la onyıllar boyunca inşa edilen bağ ile Washington’ın Ukrayna’ya, Avrupa Birliğine ya da NATO’ya olan sorumlulukları birbirinden farklı” dedi.
Uzmanlık alanı Tayvan siyaseti olan Nachman şöyle devam etti:
“Pekin dünyanın işgale ve hudutların tekrar çizilmesi muhtemelliğine nasıl karşılık vereceğini yakından izleyecek ve Çin’in jeopolitik matematiğinde bir değişken olarak yer bulacak. Fakat Pekin’in Ukrayna nedeniyle Tayvan stratejisini kökünden değiştirmesi de pek mümkün değil.”
ABD VE BATI İÇİN BİR İMTİHAN
Öte yandan ABD-Çin bağlantıları ile ABD-Rusya alakaları ortasındaki farkın senaryoyu değiştirebileceği de öne çıkan bir nokta.
New York merkezli Dış İlgiler Kurulu araştırmacılarından David Sacks, “Çin, ABD’nin en kuvvetli uzun devir rakibi ve dünya genelinde Amerika’nın çıkarlarını zorlayabilecek tek ülke. Şayet Çin Tayvan’ın denetimini ele geçirecek olursa, bölgesel bir hegemonya kurmak için en değerli adımı atmış olur. Çinli başkanlar ABD için farklı riskler kelam konusu olduğunun ve karşılığın da farklı olacağını biliyor” dedi.
Avustralya Ulusal Üniversitesi’nden siyaset bilimi uzmanı Wen-ti Sung Ukrayna’da alınacak halin ABD için bir turnusol kâğıdı niteliğinde olduğunu söz etti. Sung şunları söyledi:
“Eğer ABD Batı Avrupa’nın Rusya’yla ilgili korkuları karşısında kararsız, tutarsız ya da umursamaz görülürse, Batı Avrupa’nın İndo-Pasifik sahnesinde ABD’ye yardım etme niyeti ve isteği de azalır.”
Brookings Enstitüsü’nden Hass ise geçen haftanın Tayvan hakkında güçlü telaffuzlar benimsemiş fakat harekete geçmemiş tüm Batılı hükümetler için bir ikaz olduğunu belirterek, “Uluslararası oynaklık ülkeleri Tayvan’ın güvenliğine ne kadar kıymet verdiklerine dair daha açık konuşmaya zorluyor. Yaşanan olayların uyum sağlanması için bir noktaya kadar katalizör vazifesi gördüğü bile söylenebilir” dedi.
TAYVAN HALKI KAYGILI
Analistler Tayvan en azından yakın vadede Ukrayna üzere olmayacak dese de Batı’nın harekete geçme vaktinin geldiğini belirtiyor. Pekala Tayvan halkı ne hissediyor? Guardian’ın Taipei sokaklarda konuştuğu Tayvanlılar, muhtemel bir hücuma karşı ne kadar hazır oldukları ve Tayvan’a dost ülkelerin süreçte nasıl bir rol oynayacağı konusunda soru işaretleri bulunduğunu söyledi. Çünkü Çin’in Tayvan’a askeri operasyon düzenlemesi halinde milletlerarası kamuoyunun nasıl hareket edeceği kritik kıymete sahip.
Pazar yerinde bir zerzevat meyve tezgâhı bulunan Bebe isimli bayan “Gerçekten endişeliyim” dedi. Yüzünde üzerinde Tayvan, ABD, Litvanya ve Japonya’nın bayrakları ve “Teşekkürler dostlarım” tabiriyle süslenmiş bir maske olan Bebe, “ABD’nin Ukrayna’yı müdafaaya yardım edebilecek kadar güçlü olup olmadığını bilmiyorum, hasebiyle natürel ki Tayvan için kaygılanıyorum” diye konuştu.
20 yaşındaki üniversite öğrencisi Lannie ise Çin’in Rusya’ya yardım ediyor üzere görünmesinden korktuğunu çünkü bunun daha sonra Rusya’nın da Çin’e yardım edeceği manasına geldiğini belirtti ve ekledi: “Bugün savaşa gireceğimizi düşünmüyorum ancak bütün bu olan bitenler beni biraz endişelendiriyor.”
Toplumsal medyada da Tayvanlı kullanıcılar misal tasalar lisana getirdi. Örneğin Tsai’nin Facebook sayfasındaki bir paylaşıma gelen yorumda şu tabirler yer aldı: “Tek umudum Başkan’ın Tayvan’ın ulusal güvenliğini sağlamlaştırması. Ukrayna’da birçok büyük ülke yaptırım uygulamak ve dua etmek dışında hiçbir şey yapmadı. Bu ülkelere güvenilmez.”
Tsai Ocak ayında Tayvan’ın yeni bir mayın gemisini ziyaret edip bilgi aldı
TAYVANLILAR MÜMKÜN BİR İŞGALE HAZIR MI?
Ülkenin kuzeydoğusunda bulunan Yilan kentinde bir restoran işleten Ukraynalı Sergey Balagov ise ülkesinde olanları dertle izlerken, “Orada halk istilacılarla müsabakaya hazır” dedi lakin Tayvan için aynısının geçerli olmadığından korktuğunu söyledi:
“Bence istilacılar ülkelerine adım atıp kendi istediklerini yaptırmaya çalışınca durumda çok büyük değişiklikler olacak. Ancak daha savaşabilir durumda olmaları lazım. Şu an için çok rahatlar.”
Yakın vakitte yapılan bir anketten de Balagov’un korkularını takviyeler nitelikte sonuçlar çıktı. Rusya’nın Ukrayna’ya girmesinden çabucak evvel yapılan ankete katılanların yarısından fazlası Ukrayna’daki savaşın kendilerini korkutmadığını, yüzde 63’ü ise Xi’nin bu durumu Tayvan konusunda harekete geçmek için bir fırsat olarak kullanmayacağını söyledi.
Guardian’a konuşan analist Cole, bu kriz sonucu savaş ihtimalinin Tayvan kamuoyu için somutlaşacağını, Tsai idaresinin bu fırsatı ordunun yedek gücünü kuvvetlendirmek ve vatandaşları “birkaç hafta ya da ay ayırıp acil durumlarda işe yarayacak marifetler öğrenmeye yönlendirmek” için kullanması gerektiğini tabir etti.
Bebe ise Tayvan’ı savunmanın yeniden Tayvan’ın işi olduğunu belirtti ve ekledi: “Başka ülkelere güvenmeyin. Ben güçlü liderimize ve halkımızın ülkemizi müdafaa iradesine güveniyorum. Tayvan Çin değildir. Muhakkak değildir. Bu çok kıymetli.”
